Daniel C. Dennett, de grote Amerikaanse filosoof die schreef over bewustzijn, vrije wil, evolutie, geloof en AI, is vrijdag 19 april 2024 op 82-jarige leeftijd overleden.
In Nederland was hij bij een groter publiek bekend door het VPRO-programma Een schitterend ongeluk. Van zijn hand zijn klassiekers als Consciousness Explained, Darwin's Dangerous Idea en Breaking the Spell. En generaties studenten filosofie, psychologie en neurowetenschappen zijn opgegroeid met zijn boeken. Ik was een van die studenten en zijn bekendste werk Consciousness Explained maakte in de jaren negentig een onuitwisbare indruk op me. Een klein eerbetoon aan een filosofische held.
Rockster
Daniel Dennett was de laatste jaren schijnbaar nog onvermoeibaar: zijn autobiografie I've been thinking (een prachtige titel voor een filosoof) verscheen een half jaar geleden. En ook op sociale media zoals Twitter en YouTube was hij actief. Als je zoekt op YouTube zie je verschillende zeer recente debatten en interviews voorbijkomen. Tot enkele weken voor zijn dood kruiste hij online nog de degens met andere filososofen en wetenschappers. In die video's zag je een man van 82 met een grote grijze baard, soms een pleister of verband op zijn hoofd, die hoorbaar moeilijker praatte (hier een discussie met Robert Sapolsky over de vrije wil). Fysieke ongemakken plaagden hem al jaren. Maar zijn geest was scherp als altijd.
Ik heb één keer een lezing van Daniel Dennett bijgewoond. Op een herfstdag in Groningen in 2013 sprak hij voor een afgeladen collegezaal op de Zernike Campus in het noorden van de stad. Ruim zeshonderd toeschouwers hoorden dat Dennett zich verbaasde over de grote publieke belangstelling voor filosofie. In Amerika zat hij geregeld in zaaltjes met slechts twintig toehoorders terwijl hij zich in Europa soms net een rockster voelde. In Nederland was hij sowieso bekend van televisie: zijn optreden in een Schitterend ongeluk van Wim Kayzer, samen met onder andere Oliver Sacks en Stephen Jay Gould, was memorabel.
Behalve een inspirerend denker was Dennett ook een opvallende verschijning. The New Yorker omschreef hem in 2017 als een kruising tussen Darwin en de kerstman: een lange man met een ronde buik en een grote witte baard. Met zijn uiterlijk kon hij zo bij veel bekende filosofen en wetenschappers uit de negentiende eeuw aanschuiven, maar verder was zijn filosofie zeker niet ouderwets te noemen. Integendeel. Hij zocht actief contact met wetenschappers in allerlei vakgebieden om op de hoogte te blijven van de laatste ontwikkelingen.
Strijd tegen het Cartesiaanse theater
Begin jaren negentig, tijdens mijn studie psychologie, was bewustzijn nog een vies woord. Cognitieve psychologie ging over geheugen, taal, denken, perceptie en nog veel meer, maar wat bewustzijn - toch de essentie van ons bestaan - nou was en hoe je het kon verklaren, daarvoor moest je bij filosofen zijn. Dus deed ik een cursus bewustzijnsfilosofie die begon met een boek van John Searle. Tsja, not my cup of tea. En daarna Consciousness Explained van Daniel Dennett. Een openbaring! Hier was een filosoof aan het werk die oog had voor neurowetenschappen, die een empirische theorie van het bewustzijn wilde ontwikkelen. Sindsdien ben ik fan van Dennett en zijn ideeën over het bewustzijn.
Dennetts voerde met zijn bewustzijnsfilosofie een levenslange strijd tegen het Cartesiaanse Theater en dualisme. Kort gezegd: er is geen plek in onze hersenen waar alles samenkomt en waar een homunculus met chips en cola naar de film van ons leven zit te kijken. En onze ervaringen, gedachten en dromen komen gewoon voort uit onze hersenen en 'hoe het is/voelt om jou te zijn' (door filosofen 'qualia' genoemd - een begrip dat Dennett verafschuwde) onttrekt zich niet aan materialistische of functionalistische verklaringen.
Dennett noemde bewustzijn een illusie, iets waar zijn critici soms een karikatuur van maakten door te stellen dat hij bewustzijn ontkende of wegredeneerde. Maar een illusie is 'een schijnbare werkelijkheid of een onjuiste interpretatie van de werkelijkheid'. En dat is precies wat Dennett bedoelde. Bewustzijn bestaat zeker wel, maar het is niet wat het lijkt. Het houdt ons voor de gek, haalt trucjes met ons uit. Daarom was Dennett ook geen voorstander van het klakkeloos vertrouwen op introspectie, zoals veel filosofen deden. Als alternatief bedacht hij de 'heterofenomenologische' methode (hier nadere uitleg voor de liefhebber).
Filosoof en wetenschapper
Misschien was Dennett altijd wel een beetje een vreemde eend in de filosofische bijt. Hij had verhitte discussies met vakgenoten over filosofische begrippen die volgens hem alleen maar voor meer verwarring zorgden. Zoek op 'Dennett en qualia' of 'Dennett en phenomenal consciousness' en je komt heel wat verwoede debatten tegen. Hij schurkte graag tegen de wetenschap aan en mocht zich naar eigen zeggen gelukkig prijzen dat hij door de jaren heen zoveel geleerd had over neurowetenschappen, AI, evolutiebiologie, cognitieve psychologie en taalkunde van verschillende grootheden in die vakgebieden.
Zijn filosofie was dan ook altijd doorspekt met de laatste wetenschappelijke inzichten. En zijn theorievorming, zoals zijn multiple drafts model, toetsbaar. Hij stelde zelfs onderzoeken voor die zijn theorieën over het bewustzijn zouden kunnen ontkrachten.
Digi-Dan
Naast bewustzijn heeft Dennett veel geschreven over de vrije wil (die bestaat wel volgens hem, maar niet zoals de meeste mensen denken), de evolutie (onze geest - mind in het Engels - is door de evolutie gevormd als een soort software die geïnstalleerd is op de hardware van ons brein), religie (als meme) en AI (waarvoor hij de laatste jaren waarschuwde).
Daniel Dennett was een filosoof met zeer brede interesses die vond dat scherpe vragen en heldere definities de basis vormen van goede wetenschap. Dennetts briljante geest is er helaas niet meer om ons de weg te wijzen, maar zijn bewustzijn blijft voortleven in zijn boeken, artikelen, tv optredens, online debatten en interviews.
En Dennett blijft ook nog op een andere manier voortleven. Niet als een Brain in a Vat (een van zijn bekendste gedachte-experimenten waar zelfs de film The Matrix door geïnspireerd is), maar als Digi-Dan - zoals hij het zelf noemde: een large language model van al zijn teksten. Een ChatGTP-versie van Daniel Dennett, in 2022 door wetenschappers gemaakt, die antwoorden geeft zoals de grote filosoof. De witte baard zullen we er zelf bij moeten bedenken.
Aanbevolen boeken van Dennett zijn:
Van bacterie naar Bach en terug (of Engels: From Bacteria to Bach and Back): een van zijn laatste boeken (2018) waarin hij de essentie van zijn werk samenvat
Consciousness Explained: zijn meesterwerk over het bewustzijn uit 1991
Darwin's Dangerous Idea: over de evolutie
I've Been Thinking: zijn autobiografie van vorig jaar
Noot
Hoogleraar Politieke wetenschappen Eric Schliesser van de UvA miste de laatste twee weken Dennetts bijna dagelijkse kritieken op zijn blog en wist vrijdag dat er iets mis moest zijn. Hij meldde als een van de eersten Dennetts overlijden op internet. Enkele filosofische blogs volgden daarna. Zondag plaatste Schliesser een persoonlijke herinnering aan Dennett.
Reacties